امّ معبدام معبد میزبان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) در مسیر هجرت به مدینه می‌باشد. ۱ - نسب ام معبدنام وی عاتکه دختر خالد بن منقذ، مشهور به ام معبد است. [۱]
اسد الغابه، ابن اثیر، ص۴۹۷.
این شهرت از آن رو است که فرزندی به نام معبد داشته است. [۲]
الاصابه، ابن حجر العسقلانی، ج۶، ص۱۲۹.
او از تیره بنی کعب از قبیله خزاعه بود و در میان قوم خود به بزرگی یاد می‌شد.وی از راویان حدیث‌های نبوی [۷]
الدر المنثور، السیوطی، ج۵، ص۳۴۹.
است.۲ - شهرت ام معبدشهرتش در منابع تاریخی مدیون خیمه‌هایی است که به «خیام ام معبد» معروف بوده‌اند. در این خیمه‌ها که به عنوان شاخصی در منابع جغرافیای تاریخی از آن‌ها یاد می‌شود، وی از مهمانان و رهگذران پذیرایی می‌کرد.این خیمه‌ها که شمارشان دو، سه یا بیشتر [۱۲]
السیرة النبویه، ابن کثیر، ج۲، ص۲۵۸.
بوده، در سرزمین «قدید» در فاصله ۲۷ میلی جحفه در مسیر مکه به مدینه قرار داشته‌اند. این مکان به سبب وجود چاهی نزدیک آن‌ها به «بئر‌ام معبد» نیز شناخته می‌شد. [۱۴]
معجم البلدان، ج۱، ص۹۰.
از دیگر عوامل شهرت او در تاریخ اسلام، میزبانی وی از پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌واله) در سفر هجرت است. او در این میان کراماتی از پیامبر مشاهده کرده است. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌واله) در پی بیرون آمدن از غار ثور در شب دوشنبه اول ربیع الاول سال سیزدهم بعثت همراه ابوبکر، عامر بن فهیره و راهنمایش، عبدالله بن اریقط لیثی، راه مدینه را در پیش گرفت [۱۶]
الطبقات، ابن سعد، ج۱، ص۲۳۲.
و روز سه شنبه که ام معبد آن را بسیار گرم شمرده، [۱۷]
العقد النضید، محمد بن الحسن القمی، ص۱۰۷.
به قدید رسید و در آن جا برای خرید آذوقه [۱۸]
تاریخ طبری، ابن جریر طبری، ج۱۱، ص۵۸۰.
یا استراحت [۲۰]
الطبقات، ابن سعد، ج۱، ص۱۸۶.
مهمان ام معبد شد.۳ - معجزات پیامبر در کنار خیمه ام معبددر این اقامت کوتاه، معجزات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) موجب ایمان آوردن مردم آن سرزمین شد. [۲۱]
الآحاد و المثانی، ابن ابي عاصم، ج۶، ص۲۵۳.
این معجزات مورد توجه دلایل نگاران قرار دارد. [۲۲]
دلائل النبوه، البيهقي، ج۱، ص۵۴.
از جمله این حوادث، شیر آوردن گوسفندی به برکت دستان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) بود که پیشتر شیرش خشک شده بود.در گزارشی از ام معبد، به شیرآوری آن گوسفند تا سال دوازدهم ق. به رغم خشکی بیابان‌ها اشاره شده است.از دیگر رخدادهایی که کنار خیام ام معبد اتفاق افتاد، سبز شدن و روییدن برگ و میوه بر درختی خشک به نام «عوسجه» (از خانواده تمشک) در پی وضو گرفتن حضرت زیر آن بود.این درخت بعدها با عنوان «المبارکه» شهرت یافت [۲۸]
العقد النضید، محمد بن الحسن القمی، ص۱۰۸.
؛ زیرا تا سال‌ها در پی این رخداد، از میوه و برگ آن برای شفای بیماران و نیز تبرک جویی در سفر استفاده می‌شد. [۳۰]
العقد النضید، محمد بن الحسن القمی، ص۱۰۹.
[۳۱]
بحار الانوار، علامه مجلسی، ج۱۰۹، ص۹۳.
در شماری از منابع شیعی آمده که در پی رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) این درخت پژمرد و در پی شهادت امام علی علیه‌السّلام بی ثمر شد؛ اما تا سال ۶۱ق. باقی بود و پس از شهادت امام حسین خونی تازه از آن جاری گشت و سپس درخت خشک شد.رخداد سوم شفا یافتن پسر هفت ساله ام معبد بود که توان تکلم و تحرک نداشت. او با خوردن خرمایی که قبلا پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) به دهان گرفته بود، شفا یافت.برخی دانشمندان شیعه با تکیه بر این دسته از گزارش‌های تاریخی، بر جواز استشفا و توسل به اولیای خدا استدلال کرده‌اند. ۴ - وصف ام معبد از شمایل پیامبراندکی از آن پس که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) این خیمه‌ها را ترک کرد، همسر ام معبد به آن جا رسید و او با خوشحالی از حضور مهمان پر برکت خود خبر داد و به بیان ویژگی‌های ظاهری و اخلاقی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) پرداخت. وصف‌های او به عنوان یکی از منابع مهم در شمایل نگاری دانسته شده است. [۳۸]
بلاغات النساء، احمد بن ابی طاهر طیفور، ص۴۳.
برخی وصف‌های او از این قرارند: ظاهری آراسته، چهره‌ای درخشان واخلاقی پسندیده داشت. چشمانش سیاه، گردنش افراخته، محاسنش انبوه و نسبتا بلند و ابروانش به هم پیوسته بودند. [۴۱]
بلاغات النساء، احمد بن ابی طاهر طیفور، ص۴۳.
۵ - شهرت خیمه‌های ام معبدخیمههای ام معبد به سبب حضور رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌واله) و نیز نزدیکی به غدیرخم قرن‌ها مورد توجه مسلمانان بوده است. ابن خلکان از وجود مسجدی در محل این خیمه‌ها به سال ۴۷۳ق. خبر می‌دهد.به باور مقدسی، این خیمه‌ها نزدیک شهر ویران شده قوم ثمود به نام «الطاغیه» قرار داشته‌اند.از آثار شهرت خیمه‌های او در دوران رسول خدا (صلی الله علیه و اله)، حضور دوستانو دشمنانپیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌واله) در آن جا پس از آگاهی از آن ماجرا است. در پی شنیدن شعری که هاتفی میان زمین و آسمان، کوه ابوقبیس [۴۹]
المعجم الکبیر، الطبراني، ج۷، ص۱۰۶.
یا در کوچه‌های مکهآن را ندا داده و در آن به حضور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) در خیمه‌های ام معبد اشاره کرده، مشرکان و گروه‌هایی از مسلمانان مکه از هجرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) به مدینه آگاهی یافتند و خود را به خیمه‌های ام معبد رساندند.۶ - اسلام ام معبدبرخی گزارشگران هنگام ایمان آوردن او را پیش از هجرت پیامبر (صلی الله علیه و اله) [۵۲]
الطبقات، ابن سعد، ج۸، ص۲۸۹.
یا به پشتوانه این گزارش، هم زمان با همین دیدار دانسته‌اند.شماری دیگر آن را در پی هجرت و سکونت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌واله) در مدینه می‌دانند.می توان این را زمان اعلام رسمی ایمان و بیعت او دانست. تنها گزارش موجود از او در دوران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) روایتی است که در آن به حضور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) در باغ ام معبد و دیدار با وی اشاره شده است. در این ملاقات، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) فرموده‌اند: هر مسلمانی که درختی بکارد و انسان یا چارپا و یا پرنده‌ای از آن بهره برد، برای او تا روز قیامت صدقه‌ای خواهد بود. [۵۵]
صحیح مسلم، مسلم، ج۵، ص۲۸.
۷ - گزارش از حج همسران پیامبردر دوره پس از رسول خدا (صلی الله علیه و اله)، از ام معبد به عنوان وصف کننده کاروان حج همسران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) در دوره خلافت عمر بن خطاب یاد شده است. آنان در مسیر خود به مکه، نزدیک خیمه‌های او توقف کرده بودند. او می‌گوید: دیدم که همسران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) بر هودج‌هایی که با پرده‌هایی سبز رنگ پوشانده شده بود، حرکت می‌کردند. عثمان بن عفان پیشاروی آن‌ها و عبدالرحمن بن عوف پشت سر آن‌ها دیگران را از نزدیک شدن به مرکب‌های ایشان بر حذر می‌داشتند. آن‌ها نزدیک خیمه‌های من و در محلی که با درختان و پارچه‌هایی پوشیده شده بود، منزل گزیدند. من نزد آن‌ها که هشت تن از همسران رسول خدا بودند، رفتم و از حضور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) در خیمه‌های خود یاد آوردم که سبب گریه و اندوه آن‌ها شد. در این دیدار، ام معبد نیز از آن‌ها پذیرایی کرد و سرانجام هر یک از همسران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌واله) ۵۰ دینار به او هدیه دادند. [۵۸]
انساب الاشراف، بلادری، ج۲، ص۱۰۳.
[۵۹]
انساب الاشراف، بلادری، ج۲، ص۱۰۴.
۸ - وفات و نسلسرانجامام معبد به سال دوازدهم ق. [۶۰]
الاصابه، ابن حجر العسقلانی، ج۸، ص۴۷۷.
یا در دوره خلافت عثمان [۶۱]
سؤالات الآجری، سليمان بن اشعث ، ج۱، ص۲۸۲.
درگذشت. نسل او از طریق فرزندش معبد تا قرن‌ها نامدار بودند که از آن‌ها با عنوان «معبدی» یاد شده و ابوبکر محمد بن فارس بن حمدان معبدی (م. ۳۶۱ق.) از راویان شیعه و منتسب به ام معبد است. [۶۲]
الانساب، عبدالكريم السمعاني، ج۵، ص۳۳۶.
۹ - منابع مقاله(۱) الآحاد و المثانی: ابن ابی عاصم (م. ۲۸۷ق.) ، به کوشش فیصل، ریاض، دار الدرایه، ۱۴۱۱ق. (۲) احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم: المقدسی البشاری (م. ۳۸۰ق.) ، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق. (۳) الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.) ، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق. (۴) اسد الغابه: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی. (۵) الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.) ، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق. (۶) انساب الاشراف: البلاذری (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق. (۷) الانساب: عبدالکریم السمعانی (م. ۵۶۲ق.) ، به کوشش عبدالله عمر، بیروت، دار الجنان، ۱۴۰۸ق. (۸) بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. (۹) بلاغات النساء: احمد بن ابی طاهر طیفور (م. ۲۸۰ق.) ، قم، الرضی. (۱۰) تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۱۱) الثاقب فی المناقب: ابن حمزة الطوسی (م. ۵۶۰ق.) ، قم، الصدر، ۱۴۱۲ق. (۱۲) الثقات: ابن حبان (م. ۳۵۴ق.) ، به کوشش شرف الدین احمد، هند، وزارت معارف و شؤون فرهنگی. (۱۳) جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م. ۴۵۶ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. (۱۴) الخرائج و الجرائح: الراوندی (م. ۵۷۳ق.) ، قم، مؤسسة الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه. (۱۵) الدر المنثور: السیوطی (م. ۹۱۱ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق. (۱۶) دلائل النبوه: البیهقی (م. ۴۵۸ق.) ، به کوشش عبد المعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق. (۱۷) الروض المعطار: محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م. ۹۰۰ق.) ، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۸۴م. (۱۸) سؤالات الآجری لابی داود: سلیمان بن اشعث (م. ۲۷۵ق.) ، به کوشش عبدالعظیم البستوی، السعودی، دار الاستقامه، ۱۴۱۸ق. (۱۹) السیرة النبویه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.) ، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۶ق. (۲۰) السیرة النبویه: ابن هشام (م. ۲۱۳/۲۱۸ق.) ، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، ۱۳۸۳ق. (۲۱) شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م. ۱۰۸۹ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق. (۲۲) صحیح مسلم: مسلم (م. ۲۶۱ق.) ، بیروت، دار الفکر. (۲۳) الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق.) ، بیروت، دار صادر. (۲۴) العقد النضید و الدر الفرید: محمد بن الحسن القمی (م. قرن ۷ق.) ، به کوشش علی اوسط، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۳ق. (۲۵) المحبر: ابن حبیب (م. ۲۴۵ق.) ، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده. (۲۶) المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. ۴۰۵ق.) ، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق. (۲۷) معالم المدرستین: العسکری (م. ۱۳۸۶ش.) ، بیروت، النعمان، ۱۴۱۰ق. (۲۸) معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ق. (۲۹) المعجم الکبیر: الطبرانی (م. ۳۶۰ق.) ، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. (۳۰) وفیات الاعیان: ابن خلکان (م. ۶۸۱ق.) ، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر. ۱۰ - پانویس۱۱ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «امّ معبد». |